Karen Horney - Nevrozdan Özünü dərk etməyə gedən yol
Freydə Meydan Oxuyan Qadın: Karen Horney
Karen Horney (1885–1952) alman əsilli amerikalı psixoanalistdir. O, Ziqmund Freydin nəzəriyyələrini tənqid edərək, nevrozların və şəxsiyyətin formalaşmasında ətraf mühitin və sosial faktorların daha əhəmiyyətli olduğunu irəli sürmüşdür.
Horneyin nevroz nəzəriyyəsi, uşaqlıqda yaranan "əsas narahatlıq"(basic anxiety) hissinin, fərdlərin həyat boyu nevrotik ehtiyaclar və davranış nümunələri ilə nəticələndiyini göstərir.
Bütün bunları birazdan daha ətraflı şəkildə ələ alacağıq. Ancaq öncəliklə qeyd edək ki, Karen Horneyin işləri, psixoanaliz və psixologiya sahəsində əhəmiyyətli bir irs qoymuşdur. Əgər onu yaxından tanımaq və işlərindən baş açmaq istəyiriksə həyatına və yaşadığı dövrə baxmadan, yan keçə bilmərik.
Həyatı haqqında
Karen Horney 1885-ci ildə Almaniyada anadan olub və 1911-ci ildə Berlin Universitetində tibb dərəcəsi alıb. Bir neçə il tibblə məşğul olduqdan sonra Horney o zamanlar hələ yeni məşhurlaşan psixoanaliz sahəsinə valeh oldu və Ziqmund Freydin və onun nəzəriyyələrinin şəxsi tərəfdaşı və tərəfdarı olan Karl Abrahamın rəhbərliyi altında təhsil aldı. Abrahamla psixoanalitik nəzəriyyəni araşdırdıqdan sonra Horney Psixoanaliz İnstitutunun direktor köməkçisi olmaq üçün ABŞ-a köçməzdən əvvəl Berlin xəstəxanalarında psixiatrik iş apardı (Vena, 2015). Horney daha sonra şəxsi psixoanalitik təcrübə qazanmaq və Sosial Tədqiqatlar üzrə Yeni Məktəbdə dərs vermək üçün Nyu-Yorka köçdü. Orada o, iki böyük əsəri yazdı: “Dövrümüzün Nevrotik Şəxsiyyəti” və “Psixoanalizdə Yeni Yollar”.
Horney ilə bağlı yadda qalan nüanslar:
Karen Horney (1885 – 1952) Freyd məktəbinin fikirlərinə köklü şəkildə qarşı çıxan alman psixoanalist idi.
Karen Horney, Zigmund Freydin rəhbərliyi altında birbaşa təhsil almasa da, onun təsiri altında psixoanaliz sahəsində fəaliyyətə başlamış ilk qadınlardan biri idi. Horney, Freydin psixoanalitik nəzəriyyələrindən ilham alaraq bu istiqamətdə təhsil almış və Almaniyadakı Berlin Psixoanalitik İnstitutunda öz psixoanalitik karyerasını inkişaf etdirmişdir. Lakin sonradan Horney Freydin bəzi nəzəriyyələrini, xüsusilə qadın psixologiyasına dair fikirlərini tənqid edərək, öz unikal baxışlarını inkişaf etdirmişdir. O, qadınların psixologiyasına fərqli yanaşma gətirərək feminist psixologiyanın əsas qurucularından biri hesab olunur.
Karen Horney qeyd edirdi ki, Freydin psixoanalizin kişi mərkəzli olması onun əsasən kişilər tərəfindən inkişaf etdirilməsindən irəli gəlir. O, penis paxıllığı ideyasını alt-üst etdi və geri çevirdi və bildirdi ki, qadınların öz anaları ilə özdeşleşməsi ilə bunun öhdəsindən gələ bilərlər. Horney-ə görə qadınların həyatı bətnlərində daşıma qabiliyyəti nəticəsində kişilərdə “bətn(uşaqlıq) paxıllığı” ola bilər.
Horney hesab edirdi ki, nevroza daha çox daxili amillər deyil, ətraf mühit və sosial çevrə səbəb olur. O, insanların “əsl özünü” dərk etmək üçün dəstəkləyici mühitlərə və güclü şəxsiyyətlərarası münasibətlərə ehtiyacı olduğuna inanırdı. Bu amillər olmadıqda, insanlar başqaları ilə münasibətlərinə xələl gətirən davranışlar düşüncələr və duyğular(psixologiyada 3D) ilə hərəkət edirlər. Bu, insanlarda əsas narahatlığı bəsləyir.
Əsas narahatlıq üç əsas reaksiyaya gətirib çıxarır:
İnsanlara doğru hərəkət etmək - başqalarından yapışıb sevilmək istəyəndə.
Başqaları ilə əlaqə qurmaqdan qaçındıqları zaman - insanlardan uzaqlaşmaq.
Və nəhayət, insan digərlərini düşmən, etdiklərini təhdid kimi görəndə və başqalarına qarşı buna uyğun agresiv davrandıqda - insanlara qarşı hərəkət edir.
Horney’dən Freydə tənqid
1. Klassik Freyd nəzəriyyəsindən uzaqlaşma:
Karen Horney Freydin ənənəvi psixoanalitik nəzəriyyəsindən, xüsusilə onun bioloji determinizm və Oedipus kompleksi ilə bağlı vurğularından uzaqlaşmışdır. O, şəxsiyyətin inkişafında və nevrozlarda mədəniyyət, ətraf mühit və sosial faktorların roluna daha çox diqqət yetirirdi.
2. Psixoanalizdə mübahisəli statusu:
Onun Freydin ortodoks yanaşmalarına zidd mövqeyi onu psixoanalitik dairələrdə mübahisəli fiqur etmişdi. Bu səbəbdən 1941-ci ildə Nyu-York Psixoanalitik İnstitutuna qəbul edilməmişdir. Daha sonra o, öz nəzəri məktəbini qurmuşdur.
3. Freydin qadın psixologiyası ilə bağlı nəzəriyyələrinə qarşı mövqeyi:
Karen Horney, xüsusilə Freydin "penis qısqanclığı" nəzəriyyəsini tənqid etmişdir. Horniyə görə, qadınların yaşadığı psixoloji problemlər bioloji çatışmazlıqlardan deyil, kişilərin dominantlıq etdiyi patriarxal sosial strukturların nəticəsidir. O, qadınların psixi sağlamlığına təsir edən sosial-iqtisadi və mədəni faktorların rolunu vurğulamışdır.
Bundan əlavə, Horney, qadınların güc və yaradıcılıq potensialını dəyərləndirərək, patriarxal nəzəriyyələrə meydan oxuyan ilk psixoanalitiklərdən biri olmuşdur.
Qadın Psixologiyası - Karen’in gözündən
Karen Horney qadın psixologiyası sahəsində inqilabi işləri ilə Freydin ənənəvi yanaşmalarına kəskin şəkildə qarşı çıxmış və qadınların psixoloji təcrübələrinə daha geniş, mədəni və sosial kontekst daxilində baxmağı təklif etmişdir.
1. “Qadınlıqdan qaçış” nəzəriyyəsi:
Horni (1932) öz əsərlərində Freydin psixoanalitik nəzəriyyələrinin fallos mərkəzli olduğunu vurğulamış və bunun psixoanaliz sahəsinin əsasən kişilər tərəfindən formalaşdırılmasından qaynaqlandığını qeyd etmişdir. O, qadınların "penis paxıllığı" kimi təcrübələrinin bioloji əsaslı deyil, sosial və mədəni kontekstlərlə əlaqəli olduğunu irəli sürmüşdür.
2. Penis paxıllığına alternativ yanaşma:
Horni (1933) Freydin "penis paxıllığı" anlayışını tənqid edərək, bu cür həsrətin oğlan uşaqlarında da "ana olmaq istəyinə" bənzər şəkildə ortaya çıxa biləcəyini bildirmişdir. O, penis paxıllığının qızların atasından emosional məyusluq hissi ilə əlaqəli ola biləcəyini və bu hissin qızlarda "qadınlıqdan qaçış" istəyi yaratdığını təklif etmişdir. Bununla belə, o hesab edirdi ki, bu qaçılmaz deyil; qızlar anaları ilə özdeşleşərək bu hissləri aşmaq potensialına malikdirlər.
3. Cinslər arasında inamsızlıq:
Horni cinslər arasındakı münasibətləri, xüsusilə ər-arvad arasındakı dinamikaları, valideyn-uşaq münasibətləri ilə müqayisə etmişdir. O, bu münasibətlərin çox vaxt qarşılıqlı inamsızlıq və emosional məyusluq yaratdığını vurğulamışdır. Horniyə görə, bu inamsızlığın kökləri həm mədəni, həm də tarixi faktorlarla bağlıdır.
Eyni şəkildə, o qeyd etdi ki, bütövlükdə cəmiyyət eyni vaxtda qadınlardan qorxur və nifrət edir ki, onları kişilərdən asılı vəziyyətə salmağa məcbur edir. Horney belə nəticəyə gəldi ki, kişilər və qadınlar arasındakı inciklik penis paxıllığından deyil, kişilərin qadınların həyat yaratmaq qabiliyyətinə həsəd aparmasından qaynaqlanır: ana bətninə paxıllıq (Horney, 1967). Bu, Horney-in psixoanalizdən ən nəzərə çarpan ayrımını vurğulayır: Freyd qadınların natamam olduğuna inanırdı, çünki onlarda penis yoxdur. Horney qadınları öz şərtləri ilə görülməyə və müzakirəyə layiq olan bütöv bir varlıq kimi görürdü.
Nevrotik ehtiyaclar nəzəriyyələri
Bu nəzəriyyənin əsas məqamlarını aşağıdakı kimi ümumiləşdirə bilərik:
1. Nevrozun Mənşəyi
Horneyə görə, nevroz əsas narahatlıqdan (basic anxiety) qaynaqlanır. Bu narahatlıq uşağın özünü təhlükəsiz hiss etməməsi, sevgi və qəbulun çatışmazlığı səbəbindən yaranır.
Ailə şəraitində sevgi və qayğının çatışmazlığı uşaqlarda çarəsizlik və izolyasiya hissi yaradır.
Əsas narahatlıq, insanın dünyaya qarşı müdafiə mexanizmləri inkişaf etdirməsinə səbəb olur.
2. Nevrotik Tendensiyalar
Horney nevrotik davranışların insanların əsas narahatlıqla mübarizə üsulları olduğunu irəli sürdü. Bu davranışları üç əsas istiqamətdə qruplaşdırdı:
İnsanlara doğru hərəkət: Sevgi və qəbul ehtiyacı ilə başqalarına yapışmaq. Bu, asılı və itaətkar davranışlarla xarakterizə olunur.
İnsanlardan uzaqlaşmaq: Azadlıq və müstəqillik arzusu ilə başqalarından uzaqlaşmaq. Bu insanlar təcrid olunmuş və müstəqil olmağa çalışır.
İnsanlara qarşı hərəkət: Güc və nəzarət istəyi ilə başqalarına qarşı aqressiv davranmaq. Bu insanlar rəqabətçi, aqressiv və təkəbbürlü ola bilərlər.
3. İdeallaşdırılmış Mənlik və Özünə Nifrət
Horni insan şəxsiyyətini iki əsas hissəyə ayırır:
Həqiqi mənlik: İnsan potensialını əks etdirən, sevgi və isti mühitdə inkişaf edə bilən həqiqi şəxsiyyət.
İdeallaşdırılmış mənlik: Reallıqdan uzaq, əldə olunması mümkün olmayan mükəmməl mənlik təsəvvürü.
Nevrotik insanlar ideallaşdırılmış mənliyə çatmağa çalışdıqları üçün özlərini tənqid edir və özünə nifrət dövrünə daxil olurlar.
4. Narsisizm və Perfeksionizm
Horni nevrozun müxtəlif formalarına da diqqət yetirmişdir:
Narsisizm: Uşaqlıqda həddindən artıq ərköyünlük və ya valideynlərin aşırı diqqəti nəticəsində formalaşır. Bu insanlar özlərini həm böyük, həm də etibarsız hiss edirlər.
Perfeksionizm: Uşaqlıqda avtoritar valideynlər tərəfindən özlərini dəyərsiz hiss etdirilən insanlar qeyri-real yüksək standartlar qururlar. Bu, özünə nifrət və dərin məyusluq yarada bilər.
Təkəbbür və intiqamçılıq: Sevgi və qəbuldan məyus olan insanlar başqalarına qarşı kin və qisas hissi ilə yanaşır.
5. Nevroz və İnsanın Böyüməsi (1950)
Bu kitabda Horney, nevrozun öhdəsindən gəlmək və həqiqi mənliyə çatmaq üçün şəraitin əhəmiyyətini vurğulayır. O, nevrotik davranışların aradan qaldırılmasında aşağıdakıları təklif edir:
• Duyğuları ifadə etmək və sağlam münasibətlər qurmaq.
• Özünü dərk etməsi və qeyri-real gözləntilərdən imtina etməsi.
• Şəxsin həqiqi mənliyini tanıyaraq onunla barışması.
Yazan: Aytəkin Namazova, Əmiraslanova Jalə
Redaktə edən: Nigar Khalilova
